Tác giả
Phạm Đình Hổ 范廷琥 (1768-1839) tự Tùng Niên 松年, Kiều Niên 喬年, Bỉnh Trực 秉直, hiệu Đông Dã Tiều 東野樵, tục gọi là Chiêu Hổ. Ông là học giả, và là nhà văn, nhà thơ Việt Nam khoảng cuối thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 19. Ông sinh năm Mậu Tý (1768), người làng Đan Loan, huyện Đường An, phủ Thượng Hồng, tỉnh Hải Dương (nay thuộc huyện Cẩm Bình, tỉnh Hải Dương). Sinh trong một gia đình khoa bảng, cha ông là Phạm Đình Dư, đậu Cử nhân, làm Hiến sát Nam Định, thăng Tuần phủ Sơn Tây, rồi cáo quan về ở phường Hà Khẩu (Hàng Buồm, Thăng Long) năm Giáp Ngọ (1774).Ngay từ nhỏ, Phạm Đình Hổ đã tỏ bày tỏ chí rằng: “Làm người con trai phải lập thân hành đạo... Lấy văn thơ nổi tiếng ở đời...” Tuy học và đọc nhiều sách (năm 9 tuổi, ông đã học sách Hán thư), nhưng ông chỉ đỗ đến Sinh đồ (tức Tú tài) vào khoảng cuối đời Chiêu Thống. Gặp buổi loạn lạc, vua Lê Chiêu Thống cho người chạy sang cầu cứu nhà Thanh, rồi triều đình Lê Trịnh sụp đổ, nhà Tây Sơn lên cầm quyền... Suốt quãng thời gian này, Phạm Đình Hổ sống đời hàn nho dạy học ở quê.
Đến khi Gia Long lên ngôi, cho khôi phục lại việc học hành thi cử; ông có đi thi Hương ba lần, nhưng đều không đỗ. Hồi ấy ông đang dạy học ở phường Thái Cực, huyện Thọ Xương trong thành Thăng Long, hằng ngày rèn luyện học trò và biên soạn sách. Ở đây, ông kết bạn thơ với nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Năm Canh Thìn (1820), có chỉ triệu ông và Phan Huy Chú vào Huế đợi mệnh cất dùng, nhưng vì ốm ông không vào được.
Năm Canh Thìn (1820), có chỉ triệu ông và Phan Huy Chú vào Huế đợi mệnh cất dùng, nhưng vì ốm ông không vào được. Năm Tân Tỵ (1821), vua Minh Mạng ra Bắc. Khi ấy, Phạm Đình Hổ ở tuổi 53, được vời ông đến hỏi về học vấn, thi cử và tính hình nhân tài đất Bắc. Lại khuyên hễ có những sách tiền triều, sách trước thuật...nên đem tiến trình. Ông bèn dâng lên nhà vua những sách do mình biên soạn, bèn được triệu vào Huế làm Hành tẩu Viện Hàn lâm, được ít lâu, ông xin từ chức. Năm Minh Mạng thứ 7 (1826), vua lại triệu ông, cho làm Thừa chỉ Viện Hàn Lâm, tiếp đến làm Tế tửu Quốc Tử Giám. Năm sau, xin nghỉ bệnh rồi từ chức. Sau, ông lại vào sung chức, được thăng Thị giảng học sĩ. Năm Nhâm Thìn (1832), ông xin về hưu luôn. Năm Kỷ Hợi (1839), Phạm Đình Hổ mất, thọ 71 tuổi.
Về tác phẩm, Phạm Đình Hổ vốn muốn lấy văn thơ nổi tiếng ở đời nên cuộc đời ông chủ yếu dành cho việc sáng tác và biên soạn sách hơn là việc ở chốn quan trường. Và nhờ đọc nhiều, đi nhiều, ông đã để lại nhiều công trình khảo cứu, biên soạn có giá trị thuôc đủ mọi lĩnh vực: văn học, triết học, lịch sử, địa lý,... tất cả đều bằng chữ Hán. Hiện còn lưu trữ 22 tác phẩm, trong số đó đáng kể là:
- An Nam chí: ghi chép về nước An Nam.
- Ô châu lục: ghi chép về châu Ô.
- Kiền khôn nhất lãm: cái nhìn tổng quát về trời đất.
- Lê triều hội điển: điển chương pháp luật triều Lê.
- Đạt Man quốc địa đồ: Chân Lạp địa đồ.
- Ai Lao sứ trình: hành trình đi sứ Ai Lao.
- Bang giao điển lệ: phép tắt luật bang giao.
- Nhật dụng thường đàm: từ điển từ ngữ và tri thức thông dụng.
Ngoài ra còn nhiều bộ sách khác như: Quốc sử tiểu học, Hành tại diện đối, Quốc thư tham khảo, Châu Phong tạp kho, Châu Phong thi tập v.v...
Về sáng tác văn học có hai tập bút ký:
- Vũ trung tuỳ bút
- Tang thương ngẫu lục (hợp soạn với Nguyễn Án).
Và hai tập thơ:
- Đông Dã học ngôn thi: tập thơ học nói của Đông Dã.
- Tùng cúc liên mai tứ hữu: Bốn người bạn thông, cúc, sen, mai.
Qua hai tập bút ký và thơ của ông, người đọc thấy Phạm Đình Hổ đã đứng trên lập trường Nho giáo chính thống, để vừa luyến tiếc và lý tưởng hoá dĩ vàng vàng son của giai cấp phong kiến...vừa bày tỏ thái độ phê phán và bất mãn trước những cảnh đời suy thói tệ, bởi sự bất tài, bất lực, sa đoạ của giới thống trị.
Nhờ có một số tri thức sâu rộng, nên lĩnh vực nào cũng được ông tìm hiểu và ghi chép lại khá tường tận. Về phương diện văn chương, ký là thể tài thuộc sở trường của ông. Ở chúng, đa phần đều giàu chất văn học và tính chân thực. Nhìn từ góc độ lịch sử, văn hoá, những bài viết ấy, quả là những tài liệu bổ ích và lý thú.
Trong thơ ông, bên cạnh những bài viết về cái nghèo khổ, cái bất đắc chí của mình; về tình cảm bạn bè, cảm quan lịch sử... còn có một số bài viết về các thiếu nữ trẻ trung & ngây thơ khá độc đáo.
Tham khảo:
- Phạm Đình Hổ, Vũ Trung tuỳ bút (bản dịch của Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến). Nxb Trẻ & Hội Nghiên cứu giảng dạy Văn học TP. HCM, 1989.
- Phạm Đình Hổ, Tang thương ngẫu lục (bản dịch của Trúc Khê). Nxb VHTT in lại năm 2000.
- Dương Quảng Hàm, Việt Nam văn học sử yếu, Trung tâm học liệu Sài Gòn ấn hành năm 1968.
- Nhiều người soạn, Từ điển Văn học (bộ mới). Nxb Thế giới, 2004.
- Nhiều người soạn, Hợp tuyển thơ văn Việt Nam thế kỷ 13-nửa đầu thế kỷ 19 (tập 3). Nxb Văn học, 1978.
- Nguyễn Q. Thắng & Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nxb KHXH, 1992.
- Tạ Ngọc Liễn, Danh nhân văn hoá trong lịch sử Việt Nam. Nxb Thanh Niên, 2008.